Yerdeyisme. Skalyar ve vektorial kemiyyetler
Hereket trayektoriyasinin baslangic ve son noqtelerini birlesdiren istiqametlenmis duz xett parcasina yerdeyisme deyilir. Yerdeyisme s herfi ile isare olunur, vahidi—metrdir. Yerdeyismenin modolu trayektoriyanin baslangic ve son noqteleri arasinda en qisa mesafedir.
Istiqameti olmayan ve yalniz ededi qiymete malik olan kemiyyetlere skalyar kemiyyetler deyilir. Yol,zaman,tempereatur ve s. skalyar kemiyyetlerdir.
Hem ededi qiymete, hem de istiqameti olan kemiyyetlere vektorial kemiyyetler deyilir. Yerdeyisme, suret, quvve ve s. vektorial kemiyyetlerdir.
Vektorun ededi qiymetine onun modolu deyilir.
Suret, duzxetlibesrabersuretli hereket
Gedilen yolun,bu yolun gedilmesine serf olunan zaman fasilesine nisbeti ile olculen fiziki kemiyyete suret deyilir. Suret vektorial kemiyyetdir. Duzxetli hereketde suret vektoru hereket istiqametinde yonelir. BS de suretin vahidi saniyyede-metrdir.1m/san.dusturu v=s:t
Trayektoriyasi duz xett olub, istenilen beraber zaman fasilelerinde eyni yollar qet eden cismin hereketine duzxetli berabersuretli hereket deyilir.v=const.
Deyisensuretli hereket
Cismin beraber zaman fasilelerinde muxtelif yollar qet ederse, bele herekete deyisensuretlihereket deyilir.
Mesele: Duzxetli hereket eden velosipedci 0,9km yolu 1deyqeye sonraki 400m yolu ise 40 saniyeye getmisdir. Velosipedcinin butun yolda orta sureti ne qederdir?
HELLI
V=s1+s2 v= 900m + 400m =1300m = 13m/san. 0.9km=900m
t1+t2 60san + 40san 100san 1deq = 60san
Tecil. Duzxetliberabertecilli hereketde suret.
Ededi qiymetce suretin vahid zamanda deyismesine beraber olan fiziki kemiyyete tecil deyilir.
Tecil a herfi ile isare edilir. Dusturu a=v-v0
t
Trayektoriyasi duz xett olub, istenilen beraber zaman fasilelerinde suretini eyni qeder deyisen kemiyyete duzxetli berabertecilli hereket deyilir. Bele qiymetde tecilin qiymeti ve istiqameti deyismir. a=const. beraber tecilli hereketinde iki novu vardir: beraberyeyinlesen ve beraberyavasiyan
Berabertecilli duzxetli hereketde gedilen yol
Baslangic surety sifira beraber olan beraberyeyinlesen hereketde gedilen yol zamanin kvadrati ile duz mutenasibdir. S=at2/2
Cevre uzre berabersuretli hereket. Dovretme periodu ve tezliyi
Cismin cevre uzre tam bir dovr etmesi ucun serf olunan zamana dovretme periodu deyilir. Dovretme periodu T herfi ile isare edilir ve BS de saniyelerle ifade olunur [T]=1san
Cevre uzre t zamaninda N sayda dovr edildiyi halda, dovretme periodunun T=t/N dusturu ile teyin etmek olar.
Vahid zamandaki dovrlerin sayina beraber olan fiziki kemiyyete dovretme tezliyi adlanir. Dovretme tezliyi n herfi ile isare edilir. Dovretme tezliyini hesablamaq ucun dovrlerin sayini serf olunan zaman muddetine bolmek lazimdir. n=N/t…… Dovretme tezliyinin vahidi olaraq 1sande bir dovr icra edilen cismin hereketine dovretme tezliyi qebul edilmisdir. Bu vahid 1/san ile isare edilir. Dovretme periodu ve dovretme tezliyi qarisiliqli ters kemiyyetlerdir T=1/n…..n=1/T
Cevre uzre berabersuretli hereketde suret ve tecil
Cevre uzre hereket suretin modolu v=2piR/T dusturu ile ifade olunur. Suret vektorial kemiyyetdir. Radius boyunca cevrenin merkezine dogru yonelmis tecile merkezeqacma tecili deyilir. a=v2/R
Cisimler ve onlarin ehatesi.Nyutonun birinci qanunu.
Etalet hesablama sistemi
Cisme basqa cisimler tesir etmirse, o ya sukunetde olar, ya da duzxetli berabersuretli hereket eder.
Cisme basqa cisimler tesir etmirse vey a ona edilen tesirler bir birini tarazlasdirirsa,o sukunet ve yaxud duzxetli berabersuretli hereket halini saxlayir. Bu Nyutonunbirinci qanunudur. Nyutonun birinci qanununun odenildiyi hesablama sistemine etalet yeni inersal hesablama sistemi deyilir.
Cisme basqa cisimler tesir olmadiqda suretini saxlamasi hadisesine etalet deyilir.
KUTLE
Cisimlerin etaletliyini xarakterize eden fiziki kemiyyete kutle deyilir. kutle skalyar kemiyyetdir ve m herfi ile isare edilir. Kutle butun cisimlerin umumi xassesidir. Kutlesi boyuk olan cisim cox etaletlidir.
Maddenin sixligi
Cismin kutlesinin onun hecmine nisbetine beraber olan fiziki kemiyyete sixliq deyilir. sixliq yunan herfi ola p(ro) herfi ile isare edilir ve bele hesablanir. p=m/V….. Sixliqda skalyar kemiyyetdir. BS-de sixliq vahidi – metr-kubunda kiloqramdir.
Berk maddelerin sixliqi (20 derece temperaturda)
|
Madde
|
P, kq/sm2
|
P, q/sm3
|
Madde
|
P, kq/sm2
|
P, q/sm3
|
|
Osminum
|
22600
|
22.6
|
Mermer
|
2700
|
2.7
|
|
Iridium
|
22400
|
22.4
|
Suse
|
2500
|
2.5
|
|
Platin
|
21500
|
21.5
|
Fartor
|
2300
|
2.3
|
|
Qizil
|
19300
|
19.3
|
Beton
|
2200
|
2.2
|
|
Qurgusun
|
11300
|
11.3
|
Kerpic
|
1800
|
1.8
|
|
Gumus
|
10500
|
10.5
|
Parka qend
|
1600
|
1.6
|
|
Mis
|
8900
|
8.9
|
Uzvu-suse
|
1200
|
1.2
|
|
Burunc
|
8500
|
8.5
|
Kapron
|
1100
|
1.1
|
|
Polad.demir
|
7800
|
7.8
|
Polietilen
|
920
|
0.92
|
|
Qalay
|
7300
|
7.3
|
Paraffin
|
900
|
0.9
|
|
Sink
|
7100
|
7.1
|
Buz
|
900
|
0.9
|
|
Cuqun
|
7000
|
7.0
|
Quru palid
|
800
|
0.8
|
|
Korund
|
4000
|
4.0
|
Quru sam
|
400
|
0.4
|
|
Aluminium
|
2700
|
2.7
|
Mantar
|
240
|
0.24
|
Quvve. Nyutonun ikinci qanunu
Cisimlerin qarisiliqli tesirinin miqdari olcusu quvve deyilir. quvve vektorial kemiyyetdir.
Cismin hereket tecili ona tesir eden quvve ile duz, kutlesi ile ters mutenasibdir. Bu nyutonun ikinci qanudur. Nyutonun ikinci qanunu yalniz etalet hesablama sisteminde dogrudur. Dustur.F=ma
Nyutonun ucuncu qanunu
Ixtiyari iki cisnin qarissiliqli tesir quvveleri qiymetce beraber. Istiqametce eksdir. F1 = --F2 Qravitasiya sahesi.qravitasiya quvveleri.umumdunya cazibe qanunu.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Qravitasiya sahesi cisimler arasinda qravitasiyaqarisiliqli tesirini oturen materiyanin xususi formasidir.Nyuton mexanikasi cercivesinde qravitasiya sahesinin asagidaki xasseleri var:
- Bu sahe cisimlere mueyyen quvve ile tesir edir.
- Boyuk kutleli cisimler etrafindaki cazibe sahesi daha gucludur.
- Cisimden uzaqlasdiqca sahenin tesiri zeifliyir
Istenilen iki maddi noqte bir birini kutleleri hasili ile duz aralarindaki mesafenin kavadrati ile ters mutenasib olan quvve ile cezb edir: F=Gm1m2 Burada F qravitasiya quvvesinin modolu,
R2
M1M2 maddi noqtelerinin kutleleri(qravitasiya kutleleri) r-onlar arasindaki mesafe G ise mutenasiblikemsali olub umumdunya qravitasiya adlanir.
Qravitasiya sahesinin intensivliyi. Agirliq quvvesi.
Qravitasiya sahesinde maddi noqteye tesir eden cazibe quvvesinin, onun kutlesine nisbeti ile olculen vektorial fiziki kemiyyete qravitasiya sahesinin intensivliyi: g = F/m
Qravitasiya sahesinin intensivliyi 1N/kqdir
Cismin Yer vey a basqa planet terefinden cezb olundugu quvveye agirlig quvvesi deyilir.
Agirliq quvvesu cismin kutlesi ile qravitasiya sahesi intensevliyinin hasiline beraberdir. F = mg
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Cisimlerin serbest dusmesi
Havasiz fezada agirliq quvvesinin tesiri altinda cisimlerin serbest dusmesi serbest dusme adlanir.
Serbest dusmeni hereketinin qanunlarini italyan alimi Qalileo Qaliley kesf etmisdir. O, mueyyen etmisdir ki, serbestdusme berabertecillidir.
Eyni bir qravitasiya sahesinde cisimlerin serbest dusmesi onlarin formasindan kutlesinden ve sixligindan asili olmayaraq eyni tecille bas veri.
Deformasiya. Elastiklik quvvesi. Huk qanunu
Xarici quvvesinin tesiri altinda cismin forma ve olculerinin deyismesine deformasiya deyilir.
Cismin deformasiyasi neticesinde yaranan ve onu evvelki veziyyetine qaytarmaga calisan elastiklik quvvesi deyilir.
Xarici quvvenin tesiri kesilenden sonar cismin forma ve olculeri berpa olunmursa, bele deformasiya plastic deformasiya adlanir. Cisimlerin deformasiyasi tesir eden quvveden ve cismin materialindan asilidir.
Cismin cekisi
Yerin cazibesi neticesinde cismin dayaga ve asqiya gosterdiyi tesir quvvesine cismin cekisi deyilir. ceki P herfi ile isare edilir. Cismin cekisi dinimemetr adli cihazla olculur. Dusturu P=mg
Agirliq quvvesi cisme tetbig olunmus yerin cazibe quvvesidir. Cismin cekisi onun dayaga ve asqiya gosterdiyi elastiklik quvvesidir.
Agirliq quvvesi yerin merkezine dogru, cismin cekisi ise dayaga perpedikulyar istiqametde yonelir
Quvvelerinin qrafiki tesviri.Birr duzz xett boyunca esir eden
Quvvelerinin evezleyicisi.
Quvve vektorial kemiyyet olub uc elameti ile mueyyen olunur. Ededi qiymeti istiqameti ve tetbig noqtesi.
Cisme eyni zamanda bir nece quvve birlikde gosterdiyi qeder tesir gosteren quvveye evezleyici quvve deyilir.
Bir duz xett uzre eyni istigametde yonelmis quvvelerinin evezleyicisi hemin quvveler istiqametde yonelir, onun modolu ise toplanan quvvelerinin modullari cemine beraberdir.
Surtunme quvvesi
Bir cismin digerinin uzerine suruserken yaranan surtunme quvvesine surusme surtunme quvvesi deyilir.
Cismi seethe sixan quvveye tezyiq quvvesi deyilir.F=mu*Ft
Burada mu yunan herfi surusme surtunme emsali olub toxunan sethlerin materialindan ve sethin hamarliq dereceinden asilidir.
Tezyiq..Tezyiq quvvesi
Cismi sethe sixan quvveye tezyiq quvvesi deyilir..Sethe perpendikulyar istiqametde tezyiq quvvesinin bu sethin sahesine nisbetine tezyiq deyilir. dustur p=Ft/S…..tezyiq skalyar kemiyyetdir.vahidi 1paskaldir.paskalda cox vaxt daha boyuk tezyiq vahidleri olan hekdo-paskal, kilo-paksal ve meqa-paskal.
Paskal qannu
Qapali qabdaki maye ve qazlar xaricden gosterilen tezyiqi deyismeden butun istiqametlere beraber oturur. Bu maye ve qazlar ucun Paskal qanunudur.
Bu yarimciqlarin hamisini oxumaq isteyirsinizse sitemize kayit olun
